Uçlardaki Dinozorlar

On dokuzuncu yüzyıl öncesinde, keşfedilen dinozor kemiklerinin ejderhalar, insan yiyen devler ya da Nuh Tufanı kurbanlarına kanıt oluşturduğu düşünülürdü.

İki yüzyıl süren paleontolojik hasat sonrasında ise bu kemiklerin bugün bizlere sundukları, tüm öykülerden daha ilginç ve giderek daha da ilginç hale geliyor. Her yıl onlarca yeni tür ortaya çıkıyor; son dönemlerde gerçekleştirilen şaşırtıcı keşiflerin sıcak noktaları ise Çin ve Arjantin. İnsan yakın geçmişte gün ışığına çıkan bu tuhaf örnekleri görünce, "Doğa burada neyi amaçlamış" diye düşünmeden edemiyor. Örneğin, iki metrelik kollar ve üç tırnaklı dev pençeleri Deinocheirus'a nasıl bir avantaj sağlamış olabilir? Ya da kollardan söz açılmışken, Mononykus, iki kısacık kolunun ucundaki -kalın ve kuvvetli bir tırnağa sahip olan- parmağıyla ne yapıyordu acaba? Pek çok tahmin yürütülebilir: Mononykus, kısa ve kalın tırnağının böcekleri aramak için mükemmel bir araç olduğunu keşfetmiş, Deinocheirus da ağaçlardan inanılmaz miktarda yaprak ve kabuk koparabiliyor olabilir. Onun etçil kuzeni olan, insan boyundaki Deinonychus ise belki avının üzerine atlayıp uzun kollarını ve üç parmaklı ellerini kurbanına doluyor ve ayaklarındaki orak biçimli tırnaklarıyla onu öldüresiye dövüyordu.

Minik Epidendrosaurus'un çarpıcı özelliği de -aynen günümüzde bu şaşırtıcı davranışı sergileyen bir lemur türü olan "aye-aye" gibi- olasılıkla ağaç üzerinde yaşam sürmesini sağlayan aşırı uzun üçüncü parmağı idi. Uzun parmaklar, çevrelerini saran zar sayesinde yarasaların ve pterosaurların uçmasını sağladı. Ve belki de bu doğrultuda ilk adımı atan, Epidendrosaurus'tu. Peki, Styracosaurus gibi ceratopsianların süslü yakaları ya da Masiakasaurus knopfleri'nin yatay bir şekilde uzanan ön dişleri gibi, görünürde işe yaramayan uç morfolojik özellikler bize ne anlatıyor? (Yakın geçmişte Madagaskar'da ortaya çıkarılan, tuhaf bir geç dönem Kretase türü olan Masiakasaurus knopfleri, adını, uzmanların kazı yaparken dinlemeyi en sevdikleri grup olan Dire Straits'in solisti Mark Knopfler'den alıyor.)
Evet, öne doğru uzamış hafif çengelimsi dişlerlerle dolu ağzı ile Masiakasaurus çok tuhaf bir tür. Ama bu durumda, fillerin dişleri ve hortumları, rengeyiğinin boynuzu ve tavus kuşunun kuyruğu da öyle değil mi? Dinozorlarla ilgili karşımıza çıkan zorluklardan biri de onları hareket halinde göremiyor olmamız; yani onlarla ilgili görsel (ve işitsel ve koku alma ile ilgili) bir tanıklığımızın olmayışı. Dinozorlar da herhalde insan vücudunu garip bulurdu. İnce, tüysüz bir deri, tabak gibi bir yüz, gevşek bir duruş, her kolun ucunda çelimsiz ve pençesiz beş parmak; hatta kuyruğu bile yok -iğrenç. Zırhı sağlam bir dinozor, bu canlı ne yapıyor da dünya üzerindeki varlığını devam ettirebiliyor, diye merak edebilirdi.

UÇ NOKTA Boynu ve sırtındaki iki sıra dikensi kemik çıkıntısı
NE ZAMAN 130–125 milyon yıl önce
NEREDE Arjantin

Aynen 1959 model bir Cadillac'ın kuyruğu gibi, Amargasaurus'un omurgasından iki sıra boyunca dışarı uzanan garip dikenler de dikkat çekmek dışında pek bir işe yaramamış olabilir. Paleontologlar, 1991'de bu sauropodun keşfi açıklandığından beri hassas dikensi kemiklerin işlevinin ne olabileceği üzerine kafa yoruyor.

Omurga fosili (kafatası kurgusal bir döküm)
Belki de kemiksi çubukların üstleri deriyle kaplıydı. Eğer bu doğruysa, Amargasaurus, vücut sıcaklığını azaltmak için "yelkenlere" kan pompalamış olabilir. Smithsonian paleontologlarından Hans-Dieter Sues'a göre bu yelkenler karşı cinsi cezbetme ya da düşmanları ürkütme işlevi görmüş olabilir. "Evrimde hiçbir şey tuhaf değildir. Her yapı organizmanın işine yarar. Nesli tükenmiş olan hayvanlarda anlaşılması zor olan, bu yapıların ne amaçla kullanılmış olabileceğini tanımlamaktır."

UÇ NOKTA Boğa boynuzu, minik kollar
NE ZAMAN 82–67 milyon yıl önce
NEREDE Arjantin

"Et yiyen boğa" olarak da anılan Carnotaurus'un elindeki -evrimin dağıttığı- kartları bir düşünün: Büyük, kötü ama görünüşte yeterli donanıma sahip olmayan bir yırtıcı. Sanki doğa kusursuz bir ölüm makinesi yaratmayı hedefliyormuş ama kaynakları yeterli gelmemiş. Güçlü çenesi ve uzun, çevik bacakları, günümüz Patagonyası’nın göl kıyılarında dolanan çok hareketli bir yırtıcı olduğuna işaret ediyor.

Yeniden bir araya getirilmiş olan kafatası bir çift güçlü boynuza sahip. Bir yandan da bu sağlam donanıma oranla çok küçük kolları ve şaşılacak kadar ufak dişleri var. Hızlı koşabilmeleri ve küt burunları sayesinde leşleri takip edip kemirebiliyorlar. Chicago Üniversitesi (ABD) paleontologlarından Paul Sereno, “Bunun için kollara ne gerek var?” diyor.

UÇ NOKTA Trombon sorguç
NE ZAMAN 76 milyon yıl önce
NEREDE Kuzey Amerika

Parasaurolophus walkeri’nin kafatasından geriye doğru uzanan boru biçimli kemiğin işlevi konusunda pek çok kuram ortaya atıldı. Silah mı? Nefes borusu mu? Aşırı hassas bir burun mu? Ya da bunlardan hiçbiri değil mi? Bilgisayar modellemelerinden yardım alan uzmanlar artık bu borunun trombon benzeri sesler çıkarmak için kullanıldığını düşünüyor. Ama aynı zamanda cinsel gösteriş için de kullanılmış olabilir.

UÇ NOKTA Esrarengiz dişler
NE ZAMAN 70–65 milyon yıl önce
NEREDE Madagaskar

Alman kurt köpeği boyutlarında bir etçil olan Masiakasaurus’un ağzı, dinozor saltanatının sonlarına doğru kuzeybatı Madagaskar’ın nehir havzalarında nasıl hayatta kaldığına dair bir şeyler anlatıyor.

Paleontolog David Krause, bir altçene parçasını da içeren kalıntıları bulan ekibe liderlik etti. Masiakasaurus’un uzun konik öndişlerinin çengel biçimindeki uçları, ağzından dışarı kıvrılıyor –bu, terepodlar içinde bir tek Masiakasaurus’ta görülen bir özellik. Arka dişleri ise daha yaygın görüldüğü şekliyle jilet gibi ve testeremsi. Peki böyle özelleşmiş bir ağız yapısını nasıl kullanıyordu? Ekip üyelerinden Scott Sampson, “Akla en yatkın tahminimize göre, üst ön dişleri küçük avları –olasılıkla memeliler, kertenkeleler ve/veya kuşları– ‘şişlemek’ için kullanılıyordu. Ve çene arkasındaki dişler de kurbanını parçalamak içindi” diyor. Bu heybetli diş yapısına karşın Masiakasaurus olasılıkla timsahlara ve aynı bölgeyi paylaştığı 6 metre uzunlukta bir teropod olan Majungasaurus gibi diğer bazı büyük etçillere yem oluyordu. Bu tür canavarlara karşı en iyi savunma, hız ve çeviklikti.

Tuojiangosaurus, dikenli kuyruğu ve sırtındaki kemik plakası sıralarıyla –aynen daha çok tanınan kuzeni Stegosaurus gibi– bir Jurasik dönem tankını andırıyor. Bu hantal görünümlü Çinli otçulu tuhaf dinozorlar sınıfına sokan özelliği, omuzlarından çıkan uzun, koni biçimli dikensi kemik.

Maryland Üniversitesi paleontologlarından Thomas Holtz, “Omuz dikenleri, savunmasız olan iki yanını, tam da bir allosaurusun saldıracağı düzeyde koruyabilir,” diyor. Sırtındaki plakaların amacı ise Cambridge Üniversitesi paleontologlarından Susannah Maidment’a göre çok tartışmalı bir konu. İlk zırhlı dinozorların üzerleri, bir yırtıcının ısırmasına karşı korunmak için küçük pullarla kaplıydı; bu özellik hemen hiç değişmeden torunlarının bazılarına aktarıldı. Ama Tuojiangosaurus gibi dinozorlarda bu pullar, olasılıkla hayvanı daha büyük gösteren ama pek fazla koruma sağlamayan omurga boyunca uzanan kemik plakalara dönüştü. Susannah Maidment, büyük bir teropodun, bunları cips gibi ezebileceğini söylüyor.

Bu kollar kime ait? Bu soru paleontologları yaklaşık kırk yıl düşündürdü. Moğolistan’da bulunan karışık yırtıcı dinozor kalıntılarının yakınlarında günışığına çıkan ve parçaları bir araya getirilerek oluşturulan bu kolların herbiri 2,5 metre uzunluğunda ve uçlarında 25 santimlik tırnaklar var. Ama bu dinozora ait bundan başka pek bir parça bulunamadı. Paleontologlar bu yaratığa Deinocheirus (“korkunç el”) adını verdi ve bu kemikleri bilinen türlerin kemikleriyle örtüştürmeye çalıştı.

UÇ NOKTA Devasa kollar, dev tırnaklar
NE ZAMAN 70 milyon yıl önce
NEREDE Moğolistan

Anatomik açıdan Deinocheirus’un kolları ve ellerinin, en çok ornithomimidlerinkini –devekuşlarına benzeyen ve avlarını yakalamak için kollarını kullanan, hızlı koşan bir dinozor grubu– andırdığı düşünülüyor. Ama uzmanlar Deinocherius’un boyutunu, bu gruptaki kol–vücut oranına göre hesapladığında, ortaya 12 metre boyunda dev bir hayvan çıkıyor; bu da onu bilinen en büyük teropodlar –örneğin Carcharodontosaurus– arasına dahil ediyor. Ya da belki de aşağıdaki modelde görüldüğü gibi kolları tuhaf biçimde uzun olan daha küçük bir dinozordu. Thomas Holtz, “Vücudu tam bir sır,” diyor. “Bir ornitomimid bile olmayabilir. Peki öyleyse neydi?”

UÇ NOKTA Dikenli kafa ve burun
NE ZAMAN 67–65 milyon yıl önce
NEREDE Kuzey Amerika

Üzeri dikenler ve sivri yumrularla kaplı olan Dracorex’e ait bu kafatası, bir ortaçağ efsanesinden fırlamış gibi görünüyor. Ama ait olduğu yaratık aslında, olasılıkla, adının ima ettiği gibi alev püsküren bir “ejderha kral”a değil de çiçek yiyen bir yabani domuza benziyordu. Paleontolog Robert Bakker ve Robert Sullivan, Güney Dakota’da (ABD) amatör fosil avcıları tarafından bulunan Dracorex’i otçul pachycephalosaur ailesine dahil etti. Bu gruptaki pek çok türün kafataslarının üzerinde bulunan kalın kubbe, kafalarını –Kanada koyununun boynuzları gibi– toslamak için kullanmalarına olanak vermiş olabilir. Dracorex de görece yassı kafatasıyla yine böyle bir toslayıcı olabilir mi? Bakker, “Neden olmasın?” diyor. Yırtıcılara karşı kendisini savunmak ve karşı cins için mücadelelerde rakiplerine toslamak için benzer yassı kafatası ve burun uzantılarını kullanan Afrika’daki dev orman domuzlarını örnek gösteriyor.

UÇ NOKTA Minik beden, uzun parmaklar
NE ZAMAN 160 milyon yıl önce
NEREDE Çin

Uç noktalardaki dinozorlar yelpazesinin küçükler yakasına, boyu serçe kadar, elleri kocaman bir teropod olan küçük Epidendrosaurus tünemiş. 2002’de tanımlanmış olan Epidendrosaurus –kuşlar dışında– bilinen en küçük dinozor. Ama bilim insanları Moğolistan’ın iç kesimlerinde buldukları kemik ve izlerin bir yetişkine mi yoksa genç bir dinozora mı ait olduğunu kestiremiyor.

Daha da zor bir soru daha var: Vücuduyla orantısız elleri ve diğer iki parmağının toplamından uzun olan üçüncü parmağı ne işe yarıyordu? Günümüz canlılarından ona en çok benzeyenler, Madagaskar'ın sık orman örtüsünün yükseklerinde yaşayan bir lemur türü olan "aye-aye"lar. Onlar da uzun parmaklarını ağaçların içinde tırtıl ve böcek aramak için kullanıyor. Thomas Holtz, Epidendrosaurus'un kuşlarınkine benzer tüyleri olabileceğini söylüyor. "Ama daha fazla fosil örneği bulmadan emin olamayız..."

UÇ NOKTA Devasa boynuzlu yaka
NE ZAMAN 75 milyon yıl önce
NEREDE Kuzey Amerika

Zırh giymiş bir şövalyeyi andıran Styracosaurus, günümüz Alberta’sında (Kanada) yer alan ovalarda önemli bir konuma sahipti. Aynı kemik yataklarında, gergedan boyundaki bu otçullardan çok sayıda bireyin tanımlanmış olması, sürüler halinde dolaştıklarına işaret ediyor. Boynuzlu dinozorların çok iyi anlaşılmış bir grup olduğunun altını çizen Hans–Dieter Sues, “Atalarının burunları üzerinde küçük bir yumru vardı ve sonra kafataslarının ardında küçük bir yaka gelişti,” diye devam ediyor. “Ama Styracosaurus bu özelliği zirveye taşıdı.”

Atalarına ait türlerin burunları üzerindeki yumrunun evrimleşerek bir dikene dönüşmesi, Styracosaurus’un yırtıcılarla çarpışması ve rakiplerine karşı koyması için bir silah görevi görmüş olabilir. Bu esnada, kafatası yakası genişledi ve pek çok boynuz eklendi ve bu da olasılıkla diğer styracosaurların onu uzaktan tanımalarını sağladı. Bazı bilim insanları, yakayı kaplayan deriye pompalanan kanın, yakanın renginin değişmesine yol açtığını ve bunun olasılıkla karşı cinsi etkilemeye ya da düşmanları korkutmaya yaradığını öne sürdü. Sues, “Bu uç noktadaki özellikler bir anda belirmedi,” diyor. “Evrim çizgisi boyunca seçilmelerinin ve nesilden nesile aktarılmalarının zorunlu nedenleri vardı.”

deniz sanki ilk dinazor van gölü canavarına benzio sırtı